W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat,w efekcie niekorzystnej działalności człowieka nastąpił bardzo duży wzrost dopływu nutrienów do zbiorników wodnych. Proces ten okazał się bardzo szybki i nieporównywalny z tempem zachodzenia naturalnych procesów tego typy. Taki rodzaj eutrofizacji nazwano eutrofizacją cywilizacyjną.
Jedna z przyczyn tego powszechnie występującego zjawiska jest nasilenie erozji spowodowanej przez nieograniczony i niekontrolowany wyręb lasów, uprawę roli, różnego rodzaju prace ziemne. Największy jednak wpływ na proces eutrofizacji ma produkcja bogatych w nutrienty ścieków oraz stosowanie dużej ilości nawozów sztucznych. Głównym efektem przeżyźniania jezior jest nadmierny rozwój planktonu roślinnego a zwłaszcza sinic.
Intensyfikacja i specjalizacja rolnictwa, spowodaowała istotne zagrożenie dla całego środowiska naturalnego, a w szczególności dla jednego z podstawowych jego elementu jakim jest woda.
Człowiek wykorzystuje wodę na wiele sposobów, jako : wodę do picia, kąpieli, rekreacji , jako surowiec w procesach produkcyjnych, i do wielu innych celów. Stanowi ona również element naturalnego środowiska dla żyjących w niej organizmów żywych.
Rozróżnia się trzy rodzaje wód: opadowe, powierzchniowe i podziemne. Pozostają one ze sobą w ścisłym związku, krążąc w otaczającym nas środowisku.
Wyróżniamy dwa źródła zanieczyszczeń wód, a mianowicie, pochodzenia poza rolniczego i rolnicze.
Zanieczyszczenia generowane przez rolnictwo możemy podzielić na punktowe i obszarowe. Do źródeł punktowych lub inaczej rozproszonych, zalicza się między innymi: zagrodę wiejską, wysypisko śmieci, składowiska odchodów zwierzęcych.
Użytki rolne, a szczególnie grunty orne i sady, stanowią główne źródło zanieczyszczeń obszarowych.
Jako podstawowe przyczyny powodujące zanieczyszczenia obszarowe możemy wskazać:
nawozy mineralne i naturalne, stosowane w nadmiernych dawkach i niewłaściwych terminach, głównie nawozy azotowe, fosforowe oraz gnojówka i gnojowica. Połowa azotu oraz jedna trzecia fosforu jaka jest odprowadzana do Bałtyku pochodzi z zanieczyszczeń generowanych przez rolnictwo,
środki ochrony roślin - nieprawidłowe przechowywanie, przygotowywanie do stosowania, mycie opryskiwaczy, wymywanie do wód po zabiegu lub znoszenie przez wiatr,
substancje toksyczne wprowadzane z osadami ściekowymi lub kompostami przemysłowymi,
erozja wodna i wietrzna.
W związku ze znaczacym postępem jaki dokonał się w ostatnich latach w dziedzinie gospodarki wodno-ściekowej -budowa kanalizacji oraz oczyszczalni ścieków komunalnych, jak i przyzagrowowych, na terenach wiejskich - spowodował, że obecnie nie zanieczyszczenia punktowe, lecz zanieczyszczenia obszarowe uznawane są jako podstawowe zagrożenie dla czystości zbiorników retencyjnych.
Można wyróżnić trzy kierunki działań, które prowadzą do zmniejszenia zanieczyszczeń obszarowych wód:
przestrzeganie przez rolników zasad zawartych w Kodeksie Dobrej Praktyki Rolniczej
wdrażanie przez rząd programów rolnośrodowiskowych w szczególności pakietu Ochrona gleb i wód
tworzenie stref przejściowych, tzw.ekotonów, między zbiornikiem wodnym a obszarem jego zlewni.
Przestrzegając Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej, w aspekcie ochrony wód przed zanieczyszczeniami obszarowymi, należy zadbać o stosowanie nawozów zgodnie z zasadami doradztwa nawozowego, w szczególności musimy pamiętać o:
nieprzekraczaniu w ciągu roku dawki 170 kg czystego azotu na hektar w postaci nawozów naturalnych:obornik, gnojówka, gnojowica,
nie stosować nawozów naturalnych w okresie od 1 grudnia do 31 marca,
unikać stosowania obornika latem i wczesną jesienią,
nie stosować nawozów mineralnych w odległości mniejszej niż 20 m od brzegów zbiorników, cieków wodnych czy też ujęć wodnych,
unikać stosowania, w miarę możliwości, gnojówki i gnojowicy na obsianą glebę,
nie stosować nawozów na glebach zalanych wodą,
nie stosować ścieków i osadów ściekowych na zamarzniętą glebę lub przykrytą śniegiem oraz na gruntach gdzie zwierciadło wody znajduje się płycej niż 1,5 m od powierzchni ziemi.
Środki ochrony roślin należy stosować tylko wtedy, gdy się upewnimy, że agrofag występuje w ilości przekraczającej próg szkodliwości. Wybieramy wtedy właściwy preparat, aby w jak najmniejszym stopniu zagrozić środowisku naturalnemu. Stosując środki ochrony roślin należy pamiętać o tym aby:
nie stosować środków ochrony roślin:
w dawkach większych niż przewiduje instrukcja,
niesprawnym opryskiwaczem,
w strefie przybrzeżnej wód oraz równolegle do kierunku płynącej wody,
podczas niesprzyjającej pogody,
przy napełnianiu opryskiwacza oraz podczas mycia po zabiegu nie dopuszczać do wylewania wody do cieków wodnych, ponieważ stanowi to bezpośrednie zagrożenie dla jakości wody.
Duży udział w zmianowaniu roślin ozimych, roślin wieloletnich i wszelkiego rodzaju poplonów i międzyplonów ogranicza przemieszczanie się azotu do wód gruntowych. Ponadto stratom azotu zapobiega również przyorywanie resztek pożniwnych w szczególności rozdrobnionej słomy: zbóż, kukurydzy, rzepaku.
Powyższe, agrotechniczne metod zapobiegania zanieczyszczeniu wód wspierane są przez programy finansowane z środków publicznych.
Rolnicy mogą korzystać z dofinansowania do tego typu działań w ramach pakietu “Ochrona gleb i wód” w “Programie rolnośrodowiskowym” PROW 2007-2013.
Pakiet “Ochrona gleb i wód” zawiera trzy warianty:
wsiewki poplonowe
Cele:
ograniczenie spływu azotu z pól do wód gruntowych i powierzchniowych. Ściernisko z wsiewkami traw utrzymywane na polach w okresie zimowym ma znaczenie przeciwerozyjne, ogranicza spływy powierzchniowe biogenów z pól do wód, ułatwia zwiększenie zawartości materii organicznej w glebie.
międzyplon ozimy i międzyplon ścierniskowy
Cele:
Poprawa właściwości biologicznych gleby;
Zwiększenie stopnia pokrycia gleb roślinnością - działanie przeciwerozyjne;
Upowszechnianie dobrych praktyk prowadzących do ograniczania zanieczyszczeń wód azotanami pochodzenia rolniczego, a także dobrych praktyk prowadzących do poprawy kultury gleby.
Trzecim kierunkiem działań zpobiegających zanieczyszczeniom wód jest tworzenie stref pośrednich między zbiornikiem wodnym a obszarem jego zlewni, tzw. ekotonów. Ekoton to ekosystem który stanowi strefę przejściową między co najmniej dwoma ekosystemami. Na terenie województwa łódzkiego znajdują się dwa duże zbiorniki retencyjne i kilkanaście mniejszych. Na jednym z nich, a mianowicie zalewie Sulejowskim, planuje się skonstruowanie, kalibrację i optymalizację różnych typologicznie stref ekotonowych z wykorzystaniem zbiorowisk roślinnych występujących naturalnie w dorzeczu Pilicy.
W trakcie konstruowania stref ekotonowych planowane jest wykorzystanie, jako inowacyjnego elementu, „ścian denitryfikacyjnych” stanowiących barierę przed dopływem azotanów ze zlewni rolniczej, ale także w obszarach nieskanalizowanych. Projekt za cel stawia sobie również optymalizację technologii konstruowania stref ekotonowych poprzez innowacyjne zastosowanie geowłóknin biodegradalnych dla poprawy przyjmowania się roślin i ich ukorzeniania.
Budowa nowych stref ekotonowych poprzedzona będzie: monitoringiem istniejących stref ekotonowych charakterystycznych dla dorzecza Pilicy pod kątem efektywności w redukcji związków biogennych (fosforu i azotu) i bioróżnorodności oraz testowaniem rozwiązań w systemach modelowych w stacji terenowej Uniwersytetu Łódzkiego nad Zbiornikiem Sulejowskim.
Prowadzony będzie również monitoring efektywności skonstruowanych stref buforowych zarówno przed, w trakcie a także po zakończeniu prac konstruktorskich opierający się na analizie wód gruntowych, ilości wyprodukowanej biomasy oraz ilości zgromadzonych w tkankach substancji biogennych. Projekt realizowany będzie w ciągu najbliższych pięciu lat.
Barbara Szewczyk
Na podstawie:
www.ekorob.pl
Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej
